Ba lớp ‘phòng thủ’ chống ngập của TP HCM

## TP.HCM Đẩy Mạnh Chiến Lược Chống Ngập: Từ Tầm Nhìn 2060 Đến Thực Tiễn Đầy Thách Thức

Thành phố Hồ Chí Minh, đô thị đặc biệt đang phải đối mặt với áp lực ngập lụt ngày càng tăng do địa hình thấp, nền đất yếu, mưa cực đoan và tốc độ đô thị hóa chóng mặt. Nhằm hướng tới một tương lai bền vững, đồ án điều chỉnh quy hoạch chung TP.HCM đến năm 2040, tầm nhìn 2060 đã đưa ra một chiến lược chống ngập toàn diện, khai thác hiệu quả hạ tầng hiện hữu và đầu tư các công trình mới. Tâm điểm của chiến lược này là mô hình ba lớp kiểm soát ngập tiên tiến: **Bảo vệ, Thích ứng và Giảm thiểu thiệt hại**.

### Ba Lớp Kiểm Soát Ngập Mới: Giải Pháp Toàn Diện Cho Tương Lai

**Lớp Bảo vệ:** Trọng tâm là các giải pháp hạ tầng cứng kiên cố. Điều này bao gồm xây dựng hệ thống đê, kè, đường, cống ngăn triều, cùng hành lang kiểm soát ngập, nhằm chống chịu hiệu quả trước triều cường, nước biển dâng và các đợt xả lũ bất thường.

**Lớp Thích ứng:** Tập trung vào việc xây dựng và phát triển hệ thống hồ điều tiết nằm trong phạm vi đê, kè. Các hồ này đóng vai trò quan trọng trong việc điều hòa dòng chảy, giảm tải áp lực cho hệ thống thoát nước chính của thành phố, đặc biệt trong những thời điểm mưa lớn.

**Lớp Giảm thiểu thiệt hại:** Là sự kết hợp linh hoạt giữa hạ tầng cứng và mềm. Các giải pháp cụ thể bao gồm nâng cấp nền các trục đường chính, phân vùng ngập để tối ưu hóa công tác cứu hộ, và phát triển hệ thống dự báo, cảnh báo sớm cùng kế hoạch di tản dân cư trong các tình huống khẩn cấp.

TS Phạm Viết Thuận nhận định, định hướng chiến lược này phù hợp với đặc điểm tự nhiên của TP.HCM – nơi có nền đất yếu và chịu tác động mạnh từ các hiện tượng thời tiết cực đoan. Tuy nhiên, ông cũng chỉ ra rằng các lớp kiểm soát ngập dù đã được triển khai từ nhiều năm trước nhưng hiệu quả vẫn chưa đạt kỳ vọng do thiếu hụt kinh phí và sự mất cân đối giữa tốc độ đô thị hóa với sự phát triển của hạ tầng thoát nước.

### Lịch Sử “Phòng Thủ Nhiều Lớp” và Những Kết Quả Đạt Được

Trong hai thập kỷ qua, cuộc chiến chống ngập của TP.HCM đã dựa trên bốn quy hoạch lớn, với hai trụ cột chính là Quy hoạch tổng thể hệ thống thoát nước (Quy hoạch 752) và Quy hoạch thủy lợi (Quy hoạch 1547). Những quy hoạch này đã hình thành một cấu trúc “phòng thủ nhiều lớp” vững chắc, bao gồm: kiểm soát vòng ngoài, thoát nước bên trong và các giải pháp ứng phó nhanh.

**Lớp kiểm soát vòng ngoài:** Dựa trên Quy hoạch 1547, có phạm vi rộng lớn gần một triệu ha, bao gồm cả TP.HCM và một phần của Đồng Nai, Long An. Mục tiêu cốt lõi là ngăn chặn hiệu quả triều cường và lũ lụt bằng cách xây dựng các cống ngăn triều quy mô lớn, hệ thống đê bao và bờ kè kiên cố. Quy hoạch này phân chia thành ba vùng kiểm soát, trong đó Vùng 1 – khu vực trọng tâm bao gồm toàn bộ bờ hữu sông Sài Gòn – Nhà Bè – được ưu tiên đặc biệt. Vùng này được quy hoạch 12 cống kiểm soát triều lớn, cùng hệ thống đê bao chạy dọc bờ hữu sông Sài Gòn (từ Bến Súc), sông Soài Rạp và bờ tả sông Vàm Cỏ Đông (đến tỉnh lộ 824 cũ thuộc Long An). Ngoài ra, khu vực này còn tập trung phát triển các hồ điều tiết, ao, hồ, kênh rạch và cải tạo vùng trũng để tăng cường khả năng trữ nước.

**Lớp kiểm soát bên trong:** Chủ yếu tuân thủ Quy hoạch 752, tập trung vào các giải pháp thoát nước mưa, nước thải và chống ngập tại khu vực nội thành. Hệ thống này được chia thành 6 lưu vực thoát nước chính: trung tâm, bắc, tây, nam, đông bắc và đông nam.

**Lớp phòng thủ thứ ba (ứng phó nhanh):** Bao gồm các giải pháp hỗ trợ tức thời như vận hành máy bơm công suất lớn, triển khai hệ thống cảnh báo sớm và phân vùng ngập tạm thời. Những giải pháp này đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ thành phố khi hai lớp phòng thủ chính bị quá tải bởi mưa lớn, triều cường hoặc xả lũ.

Nhờ những nỗ lực triển khai quy hoạch, TP.HCM đã hoàn thành một loạt dự án trọng điểm, góp phần đáng kể vào công tác chống ngập và cải thiện môi trường. Điển hình là các dự án như Vệ sinh môi trường thành phố (lưu vực kênh Nhiêu Lộc – Thị Nghè); cải thiện môi trường nước, lưu vực kênh Tàu Hũ – Bến Nghé – Đôi – Tẻ; Tân Hóa – Lò Gốm; hay dự án Tham Lương – Bến Cát (giai đoạn 1).

### Những Rào Cản và Vướng Mắc Trong Thực Thi Quy Hoạch Chống Ngập

Mặc dù đạt được những thành tựu nhất định, nhiều chỉ tiêu quan trọng trong quy hoạch chống ngập của TP.HCM vẫn chưa đạt được. Tổng chiều dài mạng lưới cống thoát nước hiện chỉ khoảng 4.700 km, thấp hơn đáng kể so với mục tiêu 6.000 km đặt ra cho năm 2020. Ở “vòng phòng thủ” bên ngoài, hệ thống đê bao và các cống ngăn triều lớn vẫn chưa được hoàn thiện.

Một trong những ví dụ điển hình là Dự án giải quyết ngập do triều có xét yếu tố biến đổi khí hậu (giai đoạn 1), với tổng vốn đầu tư gần 10.000 tỷ đồng. Dự án này, bao gồm 6 cống ngăn triều lớn và 7,8 km đê kè ven sông Sài Gòn (từ Vàm Thuật đến Sông Kinh), được khởi công từ năm 2016 và dự kiến hoàn thành vào năm 2018. Mục tiêu của dự án là kiểm soát ngập do triều cho 570 km2 diện tích khu vực ven sông Sài Gòn và trung tâm, ảnh hưởng đến 6,5 triệu dân. Tuy nhiên, sau gần một thập kỷ, công trình dù đã hoàn thành hơn 90% nhưng vẫn chưa thể vận hành chính thức do vướng mắc về pháp lý và vấn đề thanh toán quỹ đất cho nhà đầu tư.

TS Phạm Viết Thuận nhấn mạnh rằng sự đình trệ kéo dài của các dự án trọng điểm đã khiến “tuyến phòng thủ” bên ngoài của thành phố chưa thể phát huy tối đa hiệu quả. Ông phân tích, tốc độ đô thị hóa nhanh chóng cùng việc san lấp tràn lan các kênh rạch – vốn là những trục thoát nước tự nhiên – đã làm giảm nghiêm trọng khả năng kết nối giữa các lớp kiểm soát trong và ngoài. “Khi diện tích thấm hút tự nhiên bị thay thế bằng bê tông, toàn bộ lượng nước sẽ dồn vào các tuyến cống nhỏ, đã xuống cấp, khiến chúng không còn khả năng tiếp nhận, dẫn đến ngập lụt nặng nề hơn”, TS Thuận lý giải.

Đồng quan điểm, TS Võ Kim Cương cho rằng TP.HCM đã sớm nhận diện và quy hoạch bài bản cho vấn đề chống ngập, với giải pháp hàng đầu là xây dựng đê bao và cống ngăn triều tạo thành vòng khép kín, kết hợp mạng lưới cống bên trong và hệ thống bơm hỗ trợ. Tuy nhiên, ông nhận định “thành phố ngập ngày càng nặng”, cho thấy sự chênh lệch lớn giữa quy hoạch và thực hiện. Ví dụ, đê bao xung quanh TP.HCM đáng lẽ phải hoàn thành vào năm 2012, và dự án ngăn triều 10.000 tỷ đồng phải đi vào hoạt động năm 2018.

TS Võ Kim Cương cảnh báo: “Khi thành phố chưa được bảo vệ bởi vòng an toàn bên ngoài thì các giải pháp phía trong cũng trở nên vô nghĩa.” Ông khẳng định rằng chỉ khi có một vòng bảo vệ khép kín, việc xử lý ngập lụt mới trở nên dễ dàng hơn và các giải pháp mềm mới có thể phát huy tối đa hiệu quả. Đối với quy hoạch sắp tới, TS Cương cũng lưu ý rằng khi thành phố đã mở rộng, cần tính toán lại vị trí các công trình lớn, tránh khu vực đất yếu. Mặc dù công nghệ hiện đại cho phép xây dựng các tòa nhà lớn với cọc sâu chống lún, nhưng các công trình nhỏ xung quanh vẫn dễ chịu ảnh hưởng, gây ngập úng và sụt lún nghiêm trọng hơn.

### Hướng Đi Cho Tương Lai: Ưu Tiên Tháo Gỡ và Phát Triển Bền Vững

Để giải quyết vấn đề ngập lụt cấp bách, TS Phạm Viết Thuận đề xuất TP.HCM cần ưu tiên nạo vét và khơi thông hệ thống thoát nước hiện hữu. Do khó khăn trong việc giải tỏa khu dân cư để khôi phục kênh rạch đã bị san lấp, thành phố cần tập trung vào nguyên tắc “nước chảy chỗ trũng”, hướng dòng chảy từ Bắc xuống Nam – nơi có địa hình thấp hơn. Bên cạnh đó, việc phát triển các hồ điều tiết (ngầm và hở) để tích trữ nước, phân tán dòng chảy, và hạn chế dồn nước về các điểm ngập cũng là một giải pháp quan trọng.

Đối với hệ thống đê bao, TS Thuận khuyến nghị đầu tư theo hướng đê dân sinh – kết hợp đắp đất cao với đường giao thông. Cách tiếp cận này không chỉ giảm tải trọng lên nền đất yếu, hạn chế sụt lún mà còn tiết kiệm chi phí và dễ dàng bảo trì hơn so với việc xây dựng công trình bê tông kiên cố. “Trước mắt, thành phố nên ưu tiên tháo gỡ các dự án tồn đọng, như công trình ngăn triều 10.000 tỷ đồng, để nhanh chóng chống ngập và tránh lãng phí nguồn lực”, ông Thuận nhấn mạnh.

Ông Võ Hoàng Ngân, Giám đốc Sở Quy hoạch – Kiến trúc TP.HCM, cho biết vấn đề ngập lụt do mưa lớn, sụt lún, nước biển dâng và tốc độ đô thị hóa cao không chỉ là thách thức của riêng TP.HCM mà còn ảnh hưởng đến các tỉnh lân cận như Bình Dương, Vũng Tàu. Do đó, thành phố sẽ mời các đơn vị tư vấn chuyên nghiệp để nghiên cứu, đánh giá toàn diện, tạo cơ sở dữ liệu đầu vào vững chắc cho quy hoạch chống ngập mới. Sở Quy hoạch – Kiến trúc cũng đang trình UBND TP.HCM đồ án chuyên đề về cao độ nền và hệ thống thoát nước. Đồ án này sẽ xác định cao độ chuẩn cho từng khu vực, làm nền tảng cho việc thiết kế hạ tầng và cấp phép xây dựng, đảm bảo hệ thống thoát nước được kết nối đồng bộ, hướng tới mục tiêu kiểm soát ngập bền vững cho đô thị đặc biệt lớn nhất cả nước.