Những ngôi mộ tập thể gây day dứt ở Syria

Bình minh một ngày tháng 12 năm ngoái, bác sĩ Mamdouh Zoubi lặng lẽ lái xe đến một trang trại yên bình ở rìa thị trấn Izraa, miền nam Syria. Nhiệm vụ của ông không phải là thu hoạch nông sản, mà là đối mặt với một sự thật nghiệt ngã: thu gom những thi thể vừa được phát hiện trong một ngôi mộ tập thể.

Những chủ trang trại mới, mua lại khu đất ngay sau khi chính quyền tổng thống Bashar al-Assad sụp đổ, đã tình cờ phát hiện ra các hài cốt và báo cho bác sĩ Zoubi – một trong số ít chuyên gia pháp y trong khu vực. Khu chôn cất này, nay là một trang trại cà chua xanh tươi, nằm sát bên một trạm gác quân sự từng do binh sĩ chính quyền Assad kiểm soát suốt nhiều năm.

Tới đêm, nhóm của bác sĩ Zoubi đã tìm thấy tổng cộng 31 thi thể với mức độ phân hủy khác nhau, nằm chồng lên nhau ở một góc trang trại. Đây là bằng chứng rõ ràng cho thấy nhiều đợt chôn cất đã diễn ra trong suốt nhiều năm. “Tất cả những người vẫn mất tích, nếu họ không xuất hiện sau khi chính quyền Assad sụp đổ, thì tức là họ đã bị chôn vùi đâu đó dưới lòng đất,” ông Zoubi chua xót nhận định.

**Hé Lộ Những Ngôi Mộ Tập Thể Khắp Syria**

Kể từ khi chính quyền Assad sụp đổ vào ngày 8/12/2024, một làn sóng phát hiện các ngôi mộ tập thể đã càn quét khắp Syria. Người dân liên tục báo cáo về những thi thể được tìm thấy khi họ đào bới đống đổ nát của các tòa nhà bị đánh bom và khai hoang lại đất nông nghiệp bị bỏ hoang trong suốt thời gian nội chiến tàn khốc.

Quy mô của những ngôi mộ này vô cùng đa dạng, từ những cánh đồng rộng lớn được cho là chứa hàng chục nghìn nạn nhân, cho đến những mảnh đất nhỏ hơn với hàng chục thi thể. Trung tâm Quốc tế Công lý Chuyển tiếp (International Center for Transitional Justice) cùng nhóm Luật sư và Bác sĩ vì Nhân quyền Syria (Syrian Lawyers and Doctors for Human Rights) đã thống kê được ít nhất 134 ngôi mộ tập thể trên toàn quốc. Tuy nhiên, giới chuyên gia dự đoán con số này chắc chắn sẽ còn tiếp tục tăng lên, hé lộ một bức tranh thảm khốc về những năm tháng chiến tranh.

**Bóng Đêm Quá Khứ: Tội Ác Chiến Tranh Và Cái Giá Của Xung Đột**

Chính quyền Syria dưới thời ông Hafez al-Assad và con trai là Bashar al-Assad bị cáo buộc đã bỏ tù và giết hại hàng nghìn người trong suốt 50 năm cầm quyền. Cuộc nổi dậy năm 2011 nhằm lật đổ Bashar al-Assad, cùng với chiến dịch đáp trả tàn bạo của ông trong hơn một thập kỷ rưỡi sau đó, đã cướp đi sinh mạng của nửa triệu người. Các vụ giết chóc do phe nổi dậy thực hiện và nhiều năm hoành hành của tổ chức Nhà nước Hồi giáo tự xưng (IS) tiếp tục làm tăng thêm thương vong. Ngay cả thiên tai cũng không buông tha, trận động đất kinh hoàng năm 2023 đã cướp đi hàng chục nghìn sinh mạng ở Thổ Nhĩ Kỳ và Syria.

Tại bệnh viện nơi ông Zoubi làm việc, mỗi thi thể được đánh số, chụp ảnh cẩn thận cùng với các mảnh thắt lưng, khăn quàng cổ và quần áo đi kèm. Một số nạn nhân thậm chí còn mặc quân phục. Ông giữ các thi thể trong nhà xác bệnh viện khoảng hai tuần. Khi không có ai nhận, ông sẽ lưu giữ răng và các mẫu ADN khác từ mỗi thi thể, sau đó đưa họ đi chôn cất.

**Thách Thức Khổng Lồ Cho Lãnh Đạo Mới**

Quy mô khổng lồ của những ngôi mộ tập thể và tính phức tạp của các sự kiện giết chóc đang tạo ra một cơn đau đầu thực sự đối với giới lãnh đạo mới tại Syria. Họ phải đối mặt với câu hỏi làm thế nào để khép lại quá khứ đau thương cho gia đình các nạn nhân, đồng thời thực thi công lý để trấn an lòng dân.

Công việc điều tra tội phạm chiến tranh là một quá trình tốn rất nhiều thời gian, ngay cả trong những điều kiện tốt nhất. Minh chứng là các nhà khoa học ở Bosnia hiện vẫn đang nỗ lực xác định danh tính khoảng 1.000 trong số 8.000 thi thể từ vụ thảm sát Srebrenica năm 1995.

Chính phủ Syria, cùng với các cơ quan nước ngoài như Ủy ban Chữ thập Đỏ Quốc tế (International Red Cross), đang chuẩn bị bắt tay vào một quy trình lâu dài, bất định và gian khổ để thu thập mẫu ADN, nhằm xác định danh tính những người đã khuất. Rủi ro lớn nhất đặt ra đối với bất kỳ cuộc điều tra nào là liệu nó có thể giúp Syria lật sang trang mới sau nội chiến, hay đất nước sẽ lại rơi vào vòng xoáy bạo lực. Mặc dù tình hình Syria năm nay đã ổn định hơn, hai đợt bạo lực bè phái và một cuộc đối đầu giữa chính phủ mới với các nhóm dân quân ở miền nam và đông bắc đất nước đang đe dọa kéo xung đột trở lại.

Thách thức này đặt gánh nặng to lớn lên Mohammad Reda Jalkhi, lãnh đạo mới của Ủy ban Quốc gia về Người Mất tích Syria. Ông cùng nhóm chuyên gia đang xây dựng kế hoạch điều tra toàn diện các ngôi mộ tập thể. Tuy nhiên, việc thực hiện nó đòi hỏi một đội ngũ chuyên gia pháp y hùng hậu, thiết bị xét nghiệm ADN hiện đại cùng nhiều nguồn lực khác có thể tiêu tốn tới 200 triệu USD.

**Những Câu Chuyện Rợn Người Từ Quá Khứ**

Vào mùa xuân năm 2011, khi phong trào nổi dậy lan rộng khắp Trung Đông và người dân Syria tràn ra đường đòi thay đổi, chính quyền Assad đã phát động một chiến dịch bắt bớ quy mô lớn. Họ bị cáo buộc xử tử hàng nghìn người trong các nhà tù và cơ sở an ninh. Nhiều người chết do bị tra tấn, thiếu thức ăn, nước uống và chăm sóc y tế. Các nhà điều tra nghi ngờ hàng nghìn người có thể đã chết chỉ riêng tại nhà tù Saydnaya bên ngoài thủ đô Damascus, nơi lính canh treo cổ hàng chục, thậm chí hàng trăm tù nhân cùng một lúc.

Lúc bấy giờ, những chiếc xe tải hai lần một tuần sẽ chở các thi thể tới một nghĩa trang ở thị trấn Najha, nằm trên con đường dẫn đến sân bay phía nam Damascus. Muhammad Afif Naifeh, người từng làm việc tại phòng tang lễ của Damascus, nhớ lại rằng tại nghĩa trang này, vào ban đêm, một nhóm quan chức và công nhân thành phố sẽ chờ đợi xe tải tới để chôn cất các thi thể. Những chiếc xe bề ngoài không khác gì xe tải lạnh thông thường dùng để chở hàng hóa ra chợ.

Một tài xế xe tải thuộc bộ phận y tế của quân đội Syria cho biết ban đầu, các thi thể được bao phủ bằng túi ni lông. Nhưng không lâu sau, nhân viên an ninh đã chở thi thể tới nghĩa trang trong tình trạng không che đậy, chỉ được đánh dấu bằng các con số cho biết họ đã chết trong nhà tù hay trạm kiểm soát nào.

Vào năm 2012 và 2013, người tài xế này đã chở các thi thể đến một ngôi mộ tập thể nằm trên đỉnh đồi gần thị trấn al-Tall. Trong lúc những công nhân khác đẩy thi thể xuống hố, anh đứng sang bên, hút thuốc và nhìn về phía ánh đèn thành phố Damascus. “Mùi hôi thối không thể chịu nổi,” anh nói, giọng vẫn còn ám ảnh. “Giống như một cơn ác mộng kinh hoàng.”

Các cơ quan tình báo thuộc chính quyền Assad thường chỉ gọi các ngôi mộ tập thể như vậy là “một địa điểm đã được biết đến”. Thay vì đề cập chi tiết nguyên nhân tử vong, giấy chứng tử chỉ ghi đơn giản là tim của tù nhân đã ngừng đập – một cách để che giấu tội ác.

**Hành Trình Tìm Kiếm Câu Trả Lời**

Vào một buổi sáng tháng 8, tiến sĩ Anas Hourani cùng hai đồng nghiệp đang cặm cụi rửa xương người. Những bộ hài cốt được phát hiện vài ngày trước đó trong một cái giếng ở ngôi làng Ma’an, bên ngoài thành phố Hama. Chúng sau đó được chuyển đến Damascus để ông Hourani và nhóm của ông kiểm tra tại Trung tâm Nhận dạng Syria (Syrian Identification Center), phòng thí nghiệm pháp y mới được thành lập hồi đầu năm.

Do bị ngâm dưới giếng nhiều năm, những bộ xương trở nên lẫn lộn đến mức các nhà khoa học vẫn chưa chắc chắn có bao nhiêu người. Họ ước tính có khoảng 7 bộ. Họ sẽ phải lắp ráp lại xương thành từng bộ hài cốt rồi đối chiếu răng với hồ sơ y tế. Nếu không thành công, họ sẽ đánh số bộ hài cốt và lưu giữ mẫu ADN để xét nghiệm trong tương lai. Các mảnh quần áo sẽ được cất giữ trong ngăn kéo phòng trường hợp người thân có thể nhận dạng.

Tiến sĩ Hourani và đội ngũ nhỏ của ông, những người bạn cũ, mới chỉ bắt đầu công việc nhận dạng thi thể gần đây. Ủy ban Quốc gia về Người Mất tích đang tạm dừng công việc khai quật tại các ngôi mộ tập thể lớn trong lúc chuẩn bị mở cuộc tìm kiếm người mất tích có hệ thống ở quy mô quốc gia. Giới chức lo ngại việc vội vàng khai quật những địa điểm lớn có thể làm xáo trộn hài cốt và gây phức tạp cho các cuộc điều tra tương lai.

Tuy nhiên, điều này không ngăn phòng thí nghiệm của tiến sĩ Hourani làm việc với hài cốt, thi thể từ những ngôi mộ tập thể nhỏ hơn. Công việc của họ đặc biệt có ý nghĩa với người dân ở Hama, khi 15 gia đình đã đến để nhận dạng hài cốt là thân nhân của họ. “Chúng tôi rất tâm huyết với việc tìm kiếm câu trả lời cho các gia đình,” ông Hourani chia sẻ. “Người dân phải kiên nhẫn thêm một chút, sẽ cần nhiều thời gian.”

Giống như nhiều người Syria khác, cư dân Ma’an và các ngôi làng xung quanh đang khao khát tìm ra câu trả lời về hàng trăm người thân mất tích. Việc phát hiện những bộ hài cốt trong giếng giúp họ có thêm manh mối mới. Nhiều người từng cho rằng người thân của họ đã bị hành quyết trong nhà tù. Giờ đây, nhiều khả năng họ đã thiệt mạng trong các vụ giết chóc mang tính bộc phát và được chôn vùi tại đây.

“Tôi cứ nghĩ anh trai mình ở Saydnaya, nhưng có lẽ anh ấy ở đây,” Muthanna al-Mutairi, 40 tuổi, nói, chỉ về phía một miệng giếng gần nơi 7 bộ hài cốt vừa được tìm thấy. Vương vãi trên nền đất xung quanh miệng giếng là những mảnh quần áo rách nát bị bỏ lại sau khi các thi thể đã được kéo lên. Al-Mutairi nói thêm, giọng đầy chua chát: “Họ không chôn thi thể dưới đất vì họ không muốn bất cứ ai tìm thấy.”

Vũ Hoàng (Tổng hợp từ WSJ, AFP, AP)