Việt Nam đang đứng trước một thách thức nhân khẩu học lớn: tốc độ già hóa dân số diễn ra nhanh chóng, trong khi mức sinh tiếp tục giảm sâu, đặc biệt tại các đô thị lớn. Dù nhiều đề xuất khuyến sinh đã được thảo luận tại Quốc hội, những giải pháp hiện hành vẫn chưa đủ mạnh mẽ để phụ nữ thật sự cảm thấy an toàn, được chia sẻ và hỗ trợ toàn diện trong hành trình sinh nở và nuôi con.
Để hiểu rõ hơn về những rào cản, chính sách ưu tiên và điều kiện cần thiết để phụ nữ Việt Nam “dám sinh, muốn sinh và có thể sinh,” VnExpress đã có cuộc phỏng vấn sâu với bà Nguyễn Thị Tuyến, Chủ tịch Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam.
**Việt Nam đã chính thức bước vào nhóm các quốc gia có mức sinh thấp. Dưới góc nhìn giới, mức sinh giảm phản ánh điều gì về cơ hội phát triển và chất lượng sống của phụ nữ hiện nay?**
Việc Việt Nam gia nhập nhóm các nước có mức sinh thấp là một bức tranh đa chiều, phản ánh cả những tiến bộ đáng kể lẫn những mảng tối cần suy ngẫm. Một mặt, mức sinh giảm cho thấy sự phát triển tích cực của xã hội: phụ nữ ngày càng có trình độ học vấn cao hơn, tham gia sâu rộng vào thị trường lao động, chủ động hơn trong việc lựa chọn thời điểm sinh con và định hình cuộc sống cá nhân. Đây thực sự là những dấu hiệu đáng được trân trọng, thể hiện quyền tự chủ của phụ nữ.
Tuy nhiên, khi mức sinh duy trì ở ngưỡng quá thấp, bức tranh trở nên u ám với nhiều hệ lụy. Xã hội đối mặt với nguy cơ thiếu hụt nguồn nhân lực trẻ, lực lượng lao động nữ có thể bị thu hẹp, và phụ nữ trung niên phải chịu áp lực lớn hơn trong việc chăm sóc người lớn tuổi trong gia đình. Quan trọng hơn, mức sinh thấp còn là minh chứng cho việc phụ nữ chưa thật sự yên tâm sinh và nuôi con. Họ liên tục phải cân nhắc, đánh đổi giữa sự nghiệp và thiên chức làm mẹ, giữa việc duy trì thu nhập và tạm gác lại công việc vì gia đình, hay giữa việc chăm sóc bản thân và gánh thêm trách nhiệm to lớn với con cái – tất cả tạo thành một “gánh nặng kép” chồng chất.
**Dữ liệu cho thấy các rào cản khiến phụ nữ ngần ngại sinh con ngày càng phức tạp. Theo bà, đâu là những “điểm nghẽn” lớn nhất trong hành trình sinh – nuôi con của phụ nữ Việt Nam?**
Theo tôi, có ba nhóm rào cản chính đang hiện hữu, cản trở phụ nữ trên hành trình làm mẹ:
1. **Áp lực kinh tế và việc làm:** Chi phí sinh hoạt và nuôi dạy con cái ngày càng tăng cao, trở thành gánh nặng tài chính đáng kể. Trong khi đó, hệ thống dịch vụ trông trẻ còn thiếu hụt, trường mầm non thường ở xa, và mô hình làm việc linh hoạt chưa được phổ biến rộng rãi. Thời gian nghỉ thai sản, dù cần thiết, lại khiến nhiều phụ nữ mất đi cơ hội thăng tiến trong nghề nghiệp hoặc gia tăng áp lực tài chính cho gia đình.
2. **Rào cản văn hóa và giới:** Đây là nhóm rào cản mang tính lâu dài và lớn nhất. Trong rất nhiều gia đình Việt Nam, phụ nữ vẫn là người gánh vác phần lớn trách nhiệm chăm sóc con cái và quán xuyến việc nhà. Sự chia sẻ từ phía nam giới chưa thực sự thực chất, khiến việc sinh con không chỉ là niềm hạnh phúc mà còn trở thành áp lực nặng nề về cả thể chất lẫn tinh thần đối với phụ nữ.
3. **Nhu cầu và lối sống hiện đại:** Phụ nữ ngày nay có trình độ học vấn cao, có khát vọng phát triển bản thân và mong muốn tự do theo đuổi những điều mình yêu thích. Lo ngại mất đi sự tự do, giảm sút chất lượng cuộc sống cá nhân và áp lực nuôi con lâu dài khiến họ quyết định sinh muộn hơn, sinh ít con hơn hoặc thậm chí không sinh con.
Tuy nhiên, một số nhận định cho rằng phụ nữ ưu tiên sự nghiệp nên sinh ít là chưa đầy đủ. Sự nghiệp và khát vọng phát triển là thành tựu của bình đẳng giới, không phải là nguyên nhân gốc rễ của mức sinh thấp. Mức sinh thấp là hệ quả trực tiếp của một môi trường xã hội và chính sách chưa thực sự đáp ứng được kỳ vọng và nhu cầu chính đáng của phụ nữ.
Vì vậy, tôi cho rằng cách tiếp cận phải thay đổi: chúng ta không thể yêu cầu phụ nữ “phải sinh con,” mà phải tạo mọi điều kiện để họ “muốn sinh và có thể sinh,” theo đúng tinh thần Nghị quyết 72 của Bộ Chính trị về tăng cường bảo vệ, chăm sóc và nâng cao sức khỏe nhân dân. Khi nam giới thực sự chia sẻ trách nhiệm chăm sóc con cái nhiều hơn, khi các chính sách hỗ trợ mạnh mẽ hơn về tài chính, y tế, giáo dục và việc làm linh hoạt được triển khai đồng bộ, phụ nữ hoàn toàn có thể vừa thăng tiến trong sự nghiệp, vừa làm mẹ trọn vẹn và hạnh phúc.
**Từ thực tiễn tiếp xúc với hội viên, bà cho rằng nhóm chính sách nào cần ưu tiên để phụ nữ yên tâm sinh con?**
Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam luôn coi việc phản biện và góp ý các chính sách liên quan đến dân số, bình đẳng giới, an sinh xã hội, lao động – việc làm là một trong những nhiệm vụ trọng tâm. Tiếng nói và những trải nghiệm thực tế của phụ nữ từ nhiều nhóm khác nhau chính là cơ sở vững chắc cho mọi kiến nghị của chúng tôi.
Chúng tôi cho rằng ba nhóm chính sách cần được ưu tiên hàng đầu bao gồm:
1. **Đảm bảo việc làm và thu nhập ổn định:** Cần mở rộng các mô hình làm việc linh hoạt, tăng cường trợ cấp thai sản và nuôi con nhỏ, đồng thời giảm đáng kể chi phí y tế, giáo dục và nhà ở cho các gia đình trẻ.
2. **Phát triển hệ thống dịch vụ chăm sóc trẻ:** Cơ quan chức năng cần ưu tiên phát triển mạnh mẽ hệ thống dịch vụ chăm sóc trẻ dưới 36 tháng tuổi, đặc biệt là các cơ sở trông giữ trẻ tại khu công nghiệp. Đây chính là những “hạ tầng an sinh” thiết yếu mà phụ nữ cần nhất để có thể yên tâm đi làm và phát triển sự nghiệp.
3. **Thúc đẩy bình đẳng giới trong gia đình:** Khi người cha được hưởng thời gian nghỉ thai sản dài hơn và cùng chăm sóc con từ những ngày đầu tiên, phụ nữ sẽ không còn cảm thấy đơn độc trên hành trình làm mẹ. Nếu chỉ khuyến khích phụ nữ sinh con mà không cải thiện các điều kiện xã hội tổng thể, chính sách sẽ khó đạt được hiệu quả như mong muốn. Khuyến sinh là trách nhiệm chung của toàn xã hội. Tăng thời gian nghỉ cho người cha là một biện pháp thiết thực để chia sẻ trách nhiệm và gắn kết tình cảm gia đình.
Hiện tại, các chính sách của chúng ta vẫn còn nhiều điểm yếu: nhà trẻ công lập quá ít, chi phí gửi trẻ ngoài công lập cao ngất ngưởng, giờ nhận – trả trẻ chưa phù hợp với lịch làm việc của cha mẹ, và các cơ sở giáo dục vẫn thiếu cabin vắt sữa cho mẹ bỉm. Mức trợ cấp nuôi con nhỏ hiện tại còn thấp, chưa thể giảm bớt gánh nặng tài chính thực sự cho các gia đình. Chính sách cần phải thực tế, thiết thực và đi thẳng vào giải quyết những bài toán mà phụ nữ đang trực tiếp đối mặt hàng ngày.
**Hàn Quốc, Nhật Bản, Singapore đã chi rất nhiều tiền để khuyến sinh nhưng mức sinh vẫn thấp. Việt Nam nên rút ra bài học gì từ những kinh nghiệm này?**
Kinh nghiệm từ các quốc gia phát triển như Hàn Quốc, Nhật Bản, Singapore đã cho thấy rõ ràng rằng trợ cấp tài chính, dù quan trọng, nhưng không thể giải quyết tận gốc vấn đề mức sinh thấp. Phụ nữ chỉ thực sự quyết định sinh con khi họ cảm nhận được một môi trường sống và làm việc thực sự hỗ trợ, nơi họ có thể cân bằng hài hòa giữa gia đình và sự nghiệp. Tại nhiều nước châu Á, mức sinh không cải thiện bởi phụ nữ thiếu những điều kiện cơ bản để đạt được sự cân bằng này.
Hiện nay, Đảng và Nhà nước Việt Nam đang tập trung ban hành và hoàn thiện các chính sách như Nghị quyết 21, Nghị quyết 72, Luật Dân số, cùng Chương trình mục tiêu quốc gia giai đoạn 2026-2035. Các văn bản này hướng tới việc xây dựng một hệ sinh thái hỗ trợ gia đình toàn diện, bao gồm: đảm bảo việc làm bền vững, cung cấp nhà ở phù hợp, phát triển dịch vụ chăm sóc trẻ dưới 36 tháng, tăng cường an sinh xã hội và thúc đẩy bình đẳng giới.
Nếu mức sinh tiếp tục giảm mạnh, Việt Nam sẽ đối mặt với một tương lai già hóa dân số nhanh chóng, thiếu hụt nghiêm trọng nguồn lao động trẻ, dẫn đến giảm năng suất và sức cạnh tranh của nền kinh tế. Hệ thống an sinh xã hội và y tế sẽ chịu áp lực khổng lồ. Đặc biệt, phụ nữ sẽ phải đối mặt với “áp lực kép”: nguy cơ hụt bước trong sự nghiệp vì phải nghỉ sinh và gánh nặng chăm sóc người lớn tuổi trong một gia đình ngày càng ít người.
Tôi muốn nhấn mạnh một lần nữa: khuyến sinh không phải là trách nhiệm riêng của phụ nữ; đó là trách nhiệm chung của toàn bộ hệ thống chính trị, của các doanh nghiệp và của mỗi gia đình. Mỗi chính sách thân thiện hơn với phụ nữ, mỗi người đàn ông chia sẻ trách nhiệm nhiều hơn với bạn đời, chính là một bước tiến quan trọng để phụ nữ yên tâm sinh con và nuôi con trong hạnh phúc.
Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam sẽ không ngừng đồng hành cùng các bộ, ngành và toàn xã hội để kiến tạo một môi trường nơi phụ nữ được hỗ trợ đầy đủ, được tôn trọng và có những điều kiện tốt nhất để thực hiện thiên chức làm mẹ mà không phải từ bỏ những ước mơ hay cơ hội phát triển của bản thân.
